روندهای چند سال اخیر در صنایع بزرگی مانند خودروسازی، ساختمانسازی و بستهبندی، افزایش تقاضا برای فلز آلومینیوم را نمایش میدهند. بنابراین به نظر میرسد در آیندهای نهچندان دور، اهمیت این فلز بیش از پیش شود. ایران به عنوان یکی از اولین کشورهای تولیدکننده آلومینیوم در منطقه، جایگاه خود در تولید شمش آلومینیوم را به کشورهایی نظیر امارات و بحرین داده است. دلیل اصلی این موضوع را میتوان در مشکلات تامین خوراک اولیه و عدم توسعه کافی صنایع بالادست آلومینیوم (تولید بوکسیت) جستجو کرد. به علاوه، گذشته از سرانه پایین مصرف آلومینیوم در کشور، حجم و ارزش صادرات محصولات آلومینیومی ایران، فاصله قابلتوجهی نسبت به کشورهایی نظیر ترکیه، امارات و بحرین دارد. این موضوع، بیانگر عدم توسعه مناسب صنایع پاییندست آلومینیوم در کشور است.
طبق قانون برنامه پنجساله هفتم پیشرفت جمهوری اسلامی ایران، تولید شمش آلومینیوم و پودر آلومینا در ایران تا سال ۱۴۰۷ شمسی باید به ترتیب برابر با ۱ میلیون تن در سال و ۱/۶ میلیون تن در سال شود. این هدفگذاری، به معنای افزایش تمرکز بر روی توسعه میاندست زنجیره ارزش آلومینیوم کشور است. دقیقا در حلقهای که بیشترین مصرف انرژی را به خود اختصاص میدهد. اصرار بر روی افزایش تولید محصولات میاندست صنعتی که در دنیا به مصرف بالای انرژی شناخته میشود، آن هم در کشوری که مشکلات مربوط به ناترازی انرژی آن و تاثیر منفی این ناترازی بر روی صنایع بزرگ آن (نظیر صنعت فولاد)، هر روزه تیتر اصلی اخبار است، منطقی به نظر نمیرسد.
کشورهایی مانند امارات و بحرین، به عنوان پنجمین و ششمین تولیدکننده شمش آلومینیوم در دنیا شناخته میشوند. شاید عقب ماندن از این کشورها، ذهنیت تصمیمگیران اقتصادی و صنعتی کشور را به سمت افزایش تولید شمش آلومینیوم سوق دهد اما نکته مهم در توسعه میاندست صنعت آلومینیوم در این کشورها، مزیت تامین خوراک ارزان است. البته سرانه بالای مصرف آلومینیوم در امارات و بحرین نیز در توسعه آنها در صنعت آلومینیوم بیتاثیر نیست. در کشور ما، چنین مزایا و محرکهایی وجود ندارد.
ترکیه، یکی از کشورهایی است که از نظر توسعه بالادست و میاندست به ایران شباهت دارد. مزیت صنعت آلومینیوم ترکیه نسبت به ایران، تمرکز بالا بر روی توسعه صنایع پاییندست، خلق ارزش افزوده بالا و بهرهمندی از مزیت تجارت با کشورهای اروپایی است.
وجود تحریمها، چه در واردات مواد اولیه و چه در صادرات محصولات آلومینیومی، رقابت واحدهای آلومینیومسازی ایران با کشورهای منطقه را دشوار کرده است. با این وجود، به دلیل چالشهای انرژی در کشور، تمرکز بر روی توسعه میاندست صنعت آلومینیوم، بدون رفع موانع توسعه بالادست و پاییندست، منطقی نیست. شاید اگر کشور ما نیز مانند کشور ترکیه صنایع پاییندست آلومینیوم را توسعه دهد، بتواند به مرور بازار محصولات آلومینیومی در کشورهای نزدیک را به دست بگیرد و زمینه را برای توسعه متوازن زنجیره ارزش آلومینیوم کشور را فراهم کند.
آمار ارائهشده در نمودارها، مربوط به سال ۲۰۲۲ میلادی (سال ۱۴۰۱ شمسی) است. اندیشکده پیشرفت صنعتی ایران (پیشران)، یادداشتهای تحلیلی و سیاستنامههای متعددی را در رابطه با حوزههای مختلف صنعت معدن کشور تدوین کرده است. در صورت علاقه به مطالعه این نوشتهها، توصیه میکنیم به عناوین زیر مراجعه کنید:
- صنعت فولاد در تنگنای انرژی — بنبست گاز و بحران برق در صنعت فولاد
- زغالسنگ و نقش آن در حل مشکل ناترازی انرژی ایران
- چرا تولید فولاد کره جنوبی بیشتر از ایران است؟ درسهایی که باید آموخت
