با توجه به توسعه و رشد معادن و صنایع معدنی، برنامهریزی برای کنترل و پایش آثار محیطزیستی و حفاظت از منابع طبیعی امری ضروری و غیرقابل اجتناب است. به همین منظور، با توجه به اهمیت استان یزد، اندیشکده پیشرفت صنعتی ایران (پیشران) اقدام به برگزاری جلسهای با جناب آقای دکتر حسن اکبری، مدیرکل حفاظت محیط زیست استان یزد نمود تا از نظرات ایشان و سازمان برای توسعه معادن و صنایع معدنی بهرهمند شود.
صنعت معدن در استان یزد
استان یزد ۷۴۷۸۰ کیلومتر مربع وسعت دارد که بیش از ۹۰ درصد از سطح آن را زیستگاهها و عرصههای طبیعی به خود اختصاص داده است. این استان به استناد آمار ارائه شده از سوی نظام مهندسی معدن، دومین استان معدنی کشور محسوب میگردد. بر اساس آخرین آمار بیش از ۸۵۰ معدن دارای پروانه بهره برداری در سطح استان یزد پراکنش دارد. وجود ذخیره سرب و روی مهدیآباد که جز دو ذخیره بزرگ دنیاست، ذخایر متعدد سنگآهن و معادن مهمی چون چغارت، چادرملو و سهچاهون و بیش از ۵۰ معدن سنگ لاشه، گچ و خاک صنعتی، بیش از ۱۵ واحد تولید فولاد و محصولات مرتبط این استان را به یکی از قطبهای مهم مواد معدنی در کشور بدل کردهاست.
از سویی استان یزد، از جمله مناطقی است که به دلیل موقعیت خاص جغرافیایی و قرارگیری در کمربند خشک جهانی و نیز همجواری با کویرهای مرکزی ایران، همواره با معضلاتی چون کم آبی، کمبود بارش، درجه حرارت بالا، تبخیر شدید، ظهور بادهایی با سرعت زیاد، فرسایش بادی و در نتیجه رخدادهای طوفانهای گرد و غباری و ماسهای روبرو است. در چنین شرایطی، هرگونه فعالیت معدنی بدون رعایت اصول آمایش سرزمین و ملاحظات زیستمحیطی، میتواند منجر به بروز پیامدهای جبرانناپذیری بر منابع طبیعی، حیاتوحش و زیستگاههای حساس استان شود.
چالش های زیست محیطی صنعت معدن برای استان یزد
آنچه امروزه در ارتباط با معادن و محیطزیست مواجه هستیم، آثار تجمیعی آن است. معدن سرب و روی مهدیآباد در منطقه حفاظت شده کالمند واقع شده است. در منطقه مهدیآباد و دشت پاییندست آن به نام بهادران، طی سی سال گذشته، آب میلیونها سال گذشته مورد بهرهبرداری قرار گرفتند که این منطقه را به سمت خشکی سوق میدهد. سطح آب سفرههای زیرزمینی پایین رفته، نیزارها خشک شده، پوشش گیاهی آسیب دیده و فشار بر این دشت افزایش یافته است. این امر باعث شده تا اطراف دشت مهدیآباد نزدیک به خشک شدن قرار داشته باشد. بنابراین با طبیعتی آسیبدیده مواجه هستیم. توسعه معدنی مثل مهدیآباد با احداث جاده، سد باطله، پیت معدن، صنایع پاییندست و نظیر آن، باری مضاعف روی محیط اعمال میکند. در این شرایط، حفظ تنوع گیاهی محدوده حفاظتشده عملا غیرممکن میشود. در مورد معادن سنگآهن نیز وضع به همین شکل است.
آثار تجمیعی معادن بر روی محیط زیست استان یزد
ما با معادن بزرگی نظیر سرب و روی و سنگآهن مواجه هستیم که پیشران هستند. با این وجود، در استان، اطراف چنین معادنی، تعداد زیادی معادن کوچک وجود دارد. برای مثال در محدوده غرب استان که کانونهای فرسایش بادی است، حدود ۲۰۰ معدن سنگ تزئینی وجود دارد. هرکدام هم حدود ۴۰ تا ۵۰ کیلومتر جادهکشی دارند. در زمان عبور و مرور کامیون، تا چند کیلومتر اطراف آن زیر خاک میرود و روی پوشش گیاهی تا شعاع ۱ تا ۲ کیلومتر اطراف آن خاک مینشیند. از طریق این جاده راه برای سو استفاده شکارچیها فراهم میشود. خود معدن نیز آلایندگیها، تخریب چشماندار و آسیبهایی را در پی دارد.
آسیب یک معدن شاید چشمگیر نباشد اما عوارض تجمیعی معادن، آسیب چشمگیری خواهد داشت. بخش مهمی از مشکلات مربوط به دشت یزد – اردکان، که در زمستان گرد و غبار به همراه دارد، به همین دلیل است. مردم بومی ساکن نزدیک این محل، در فصل سرما مشکلات و گلایههای متعددی از کیفیت هوا دارند. بنابراین مشکل عمده، که شاید در دستورالعملها نیز قابل بیان نباشد، آثار تجمیعی معدنکاری است. تعداد قابلتوجهی از زمینهای استان درخواست معدن برای آن وجود دارد؛ یا ثبت شده، یا درحال اکتشاف است، یا گواهی کشف دارد یا در حال بهرهبرداری است. با ادامه این روش، طبیعت نمیتواند بار آثار معادن را تحمل کند چون ظرفیت خودپالایی آن بالا نیست. بنابراین، باتوجه به آسیبهای فعلی، باید در تدوین طرحها و برنامههای توسعه معادن و صنایع معدنی سعی شود تا به محیطزیست توجه ویژهای شود تا هم آثار منفی هر معدن و نیز آثار تجمیعی را بتوان کنترل و کاهش داد.
در پایان جلسه سازمان حفاظت محیط زیست استان یزد، موافقت خود را برای همکاری در قالب ارائه مقررات، دستورالعملها، مشکلهای موجود در ارتباط با معادن سرب و روی و سنگآهن و ارائه راهکار و پیشنهاد برای طرحهای توسعه معادن و صنایع معدنی، اعلام نمود. در ادامه به مرور این پیشنهادات میپردازیم.
پیشنهادهای سازمان محیط زیست یزد برای تعامل با صنایع معدنی استان
از جمله مواردی که در واگذاری معادن در عرصهها و زیستگاههای طبیعی باید به آن توجه کرد عبارت هستند از:
- تجزیه زیستگاهها و قطع کریدورهای زیستی
- نبود امنیت برای حیات وحش در هنگام مهاجرت و افزایش تلفات آنها
- تخریب پوشش گیاهی
- تشدید فرسایش و ایجاد کانون های جدید ریزگرد و گرد و غبار
- تخریب چشمه و آبشخور حیات وحش
- تغییر الگوی زهکشی، افزایش سیل گیری و سیل خیزی اراضی
- تخریب چشم اندازها، دست اندازی و تعرض به طبیعت
فعالیتهای معدنی بدون درنظر گرفتن اصول آمایش و ارزیابی جامع محیط زیستی، نه تنها موجب تهدید و تخریب تنوع زیستی خواهد شد، بلکه در بلندمدت پایداری اقتصادی منطقه را نیز به خطر میاندازد. دستیابی به توسعه پایدار در فلات مرکزی ایران مستلزم نگاهی یکپارچه، علمی و مبتنی بر آمایش سرزمین است تا میان نیازهای اقتصادی و الزامات محیط زیستی تعادل برقرار گردد.
پیشنهاد میگردد برای بهبود وضعیت زیست محیطی استان در شرایط کنونی؛ ضمن اصلاح و بازنگری قوانین و مقررات مربوط به حوزه معدن، اقدامات ذیل اجرا و ترتیبی اتخاذ گردد تا وضعیت زیست محیطی معادن ساماندهی گردد:
- استعلام از محیط زیست در کلیه عرصه های طبیعی، به ویژه زیستگاههای حساس نظیر مناطق شکار ممنوع، قرقهای اختصاصی و کریدورهای زیستی و محدود کردن قانونی واگذاری معادن خرد و غیراستراتژیک
- توجه به سند آمایش استان و ممنوعیت واگذاری و فعالیت معدنی در زیستگاههای حساس و ارزشمند
- منطقی سازی حقوق دولتی معادن برای کنترل تقاضای این بخش و تبعات بعدی محیط زیستی آن
- الزام معدنکاران به ایجاد صنایع متوسط و کوچک در ذیل معادن برای تکمیل زنجیره های تولید و ایجاد ارزش افزوده بیشتر
- احیای کامل عرصه معدنی پس از پایان بهرهبرداری توسط بهرهبرداران معدنی و ضمانت اجرایی برای تحقق این مهم
امید است با تعامل بیشتر و بهتر فعالان معدن و صنایع معدنی استان یزد با سازمان محیط زیست، ضمن حفظ منابع طبیعی و جلوگیری از آسیب به زیستگاههای حساس، زمینه بهرهمندی کشور از ذخایر معدنی ارزشمند استان در جهت بهبود رفاه مردم فراهم شود.
اندیشکده پیشران، سیاستنامهها و یادداشتهای تحلیلی متعددی را در رابطه با صنایع معدنی ایران تدوین کرده است که میتواند به گسترش دیدگاه شما در این زمینه کمک کند.
